Recht zonder de staat

Door René van Wissen

11 augustus 2003

Is het mogelijk om recht te hebben zonder de staat? Vrijwel iedereen beantwoordt die vraag met nee. De Duitse filosoof Hans-Hermann Hoppe schat in dat meer dan 90% van de volwassenen ervan overtuigd is dat er zonder staat geen recht en orde kunnen zijn. Als er geen staat is slaan mensen elkaar de hersens in, zo wordt meestal gedacht. Deze gedachte gaat terug op de 16e-eeuwse filosoof Thomas Hobbes, van wie de uitdrukking 'De mens is de mens een wolf' afkomstig is. Homo homini lupus est, in het Latijn.

Hobbes' idee was dat er daarom een staat nodig is. En een staat is dan een organisatie die in een bepaald geografisch gebied het recht heeft om belasting te heffen en die het laatste woord heeft bij conflicten. Het idee is dat de staat zorgt voor orde en voor de bescherming van privé-eigendom. Vrijwel alle politieke filosofieën geloven dat er een of andere vorm van overheid moet zijn. Communisten, socialisten en moderne liberalen zijn van mening dat de staat heel groot moet zijn. Klassiek-liberalen en conservatieven daarentegen zijn van mening dat de staat zich tot de kerntaken moet beperken, te weten politie, defensie en justitie. Het is voor hen soms gewoonweg ondenkbaar dat ook die functies door een andere organisatie dan de overheid succesvol zouden kunnen worden uitgevoerd.

In deze lezing zal ik aangeven wat de problemen zijn van veiligheid die door de staat wordt geboden en waarom privaat geregelde veiligheid beter is. Eerst zal ik aangeven wat er zo vreemd is aan de gedachtegang van Hobbes en dus wat er zo vreemd is aan het idee dat veiligheid door de overheid moet worden geregeld. Vervolgens ga ik in op politie, dan op defensie en dan op justitie. Ik bespreek steeds eerst de situatie zoals die nu is en dan zoals die in een staatloze samenleving zou zijn. Ik eindig met een conclusie.

2. De hobbesiaanse mythe

Thomas Hobbes (1588-1679)

Hoppe noemt de conclusie die Hobbes trekt uit zijn stelling dat de mens de mens een wolf is, namelijk dat er een overheid nodig is, de hobbesiaanse mythe. Het idee is dat mensen in de natuurstaat (dat is dus een staat voordat er een overheid is) altijd te weinig zouden uitgeven aan hun eigen veiligheid, waardoor er altijd 'onderproductie,'zoals Hoppe het noemt, van veiligheid zou zijn. Hoppe noemt het een mythe omdat het niet logisch is om, als je gelooft dat mensen van nature slecht zijn, bepaalde mensen heel veel macht te geven over anderen. De slechte menselijke natuur, even gesteld dat die bestaat, verandert natuurlijk niet doordat iemand voor de overheid gaat werken. Verder wijst Hoppe erop dat een organisatie die belasting kan heffen natuurlijk een slechte beschermer van privé-eigendom is. Een onteigenende eigendomsbeschermer is een innerlijk tegenstrijdige term.

Daarbij komt dat het idee is dat mensen zelf voor de overheid zouden hebben gekozen; dat het een contract is tussen burgers en de overheid. Maar er is natuurlijk niemand die een contract sluit waarbij hij de wederpartij het recht geeft om eenzijdig de hoogte van de vergoeding van de bescherming te betalen. Dit is wel de werkwijze van de maffia. Je wordt gedwongen hun bescherming te accepteren tegen een door hen te bepalen vergoeding. Overheden zijn niet ontstaan doordat 'we met z'n allen bij elkaar zijn gaan zitten en hebben besloten dat er een overheid moest komen.' Staten komen door verovering tot stand. Zie daarover bijvoorbeeld Franz Oppenheimers The State.

Maar dit is het principiële punt. Als je kijkt naar de feiten kun je zien dat overheden in de 20e eeuw ongeveer 170 miljoen moorden heeft gepleegd (waarvan naar schatting 70 miljoen door Stalin), voornamelijk op landgenoten. Er zijn weinig bedrijven die dat voor elkaar krijgen.

Het laatste wat een overheid wil is een weerbare bevolking. Mao, Hitler en Stalin waren de grootste tegenstanders van vrij wapenbezit. En dat is ook logisch.Wat heb je aan een bevolking die je omver kan werpen? In de Amerikaanse Declaration of Independence staat het recht daarop expliciet verwoord: It is the right of the people to alter or abolish it, and to institute new government, laying its foundation on such principles, and organizing its powers in such form, as tot hem shall seemmost likely to effect their safety and happiness. Hier is niet echt vele meer van over. Van de Bill of Rights is helemaal weinig over. Het recht op vrije handel, het recht op vrije meningsuiting, het recht op vrij wapenbezit-allemaal zijn ze in de loop van de tijd geërodeerd. De enkele pagina waarop deze rechten stonden was in 1994 vervangen door 27.000 pagina's wet- en regelgeving-9 meter boeken! In de Europese Unie is dit al 80.000 bladzijden.

3. Politie
3.1 De huidige situatie
Ik had een keer een discussie met iemand over de noodzaak van de overheid. Toen ik die noodzaak in twijfel trok kreeg ik als reactie "Oh, dus jij vindt dat mensen maar gewoon bij jou moeten kunnen inbreken!" Dat was een interessante reactie, want hij impliceert dat bescherming van burgers alleen door de overheid aan plaatsvinden. Leg aan vrijwel iedereen de stelling voor ook private organisaties het soort bescherming dat de politie biedt kunnen bieden en ze beginnen meteen over het recht van de sterkste. Dat is vreemd, want juist de overheid, en dan vooral de democratie, bestaat bij de gratie van het recht van de sterkste. De meerderheid beslist.

Wanneer de overheid bescherming biedt spelen er twee dingen. Ten eerste zal de overheid de uitgaven aan bescherming zo groot mogelijk maken. De reden daarvoor is dat mensen bij de overheid nu eenmaal liever veel geld te verdelen hebben dan weinig en hoe meer hoe beter. Ten tweede zal ze de productie van veiligheid zo laag mogelijk maken. De reden daarvoor is dat hoe minder de politie doet, hoe onveiliger het wordt. En hoe onveiliger het wordt, hoe eerder mensen zullen stemmen op partijen die vinden dat de politie meer geld en de politieagenten meer salaris moeten krijgen, oftewel hoe minder ze doen hoe meer geld ze krijgen. Hier wil ik niet mee zeggen dat politieagenten niets doen, maar wel dat de prikkels dat in de hand werken.

Verder is het natuurlijk zo dat de overheid voor iedereen hetzelfde niveau aan bescherming biedt. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen verschillende voorkeuren van mensen. En dat is sowieso altijd het geval bij de overheid: ideeën worden als een blauwdruk aan de samenleving opgelegd en er word niet gekeken naar individuele voorkeuren van mensen.

3.2 De situatie in een staatloze samenleving
In een staatloze samenleving zou de politie zijn vervangen door private beschermingsorganisaties. Dat zijn een soort beveiligingsbureaus. Dat heeft een aantal voordelen boven overheidsbescherming. Ten eerste kan er veel meer verscheidenheid in bescherming worden aangeboden. Ten tweede wordt bescherming goedkoper. Ten derde wordt het effectiever. Als een bedrijf de misdaad niet goed bestrijdt gaat het failliet. Bij de overheid gaat er dan juist meer geld naartoe.

Private beschermingsorganisaties zouden werken als een soort verzekeringsmaatschappijen. Uitgaven voor bescherming zijn daarmee een soort verzekeringspremies. Hier gaat het meteen goed met de prikkels. Hoe beter de bescherming is, hoe lager de schadeclaims en hoe minder kosten de verzekeraar heeft, waardoor hij lagere tarieven aan de verzekerden in rekening kan brengen. Als de bescherming slecht is zullen mensen naar een andere beschermingsmaatschappij gaan. Het bieden van goede bescherming is dus in het belang van elke verzekeraar. En dat is precies het principe-dat van het welbegrepen eigenbelang-dat ervoor zorgt dat de vrije markt goed werkt vanuit het perspectief van de mensen die ermee te maken hebben.

Zeker als het gaat om strafrecht is het private alternatief volgens mij veel beter dan het huidige systeem. Als iemand nu een misdrijf pleegt wordt dat gezien als een misdrijf tegen de maatschappij. Stel dat je op straat loopt en je wordt in elkaar geslagen en beroofd. Als je bewusteloos wordt geslagen en naar het ziekenhuis wordt vervoerd kan bijvoorbeeld je familie geen aangifte doen. Dat moet het slachtoffer zelf doen. Stel dat je nog wél aangifte kunt doen en de politie neemt actie, dan betaal je dus via de belasting mee aan de opsporing van de dader. Mocht diegene worden gepakt dan betaal je vervolgens mee aan de eventuele vervolging (waartoe niet het slachtoffer kan besluiten maar het OM). Mocht er een veroordeling volgen dan betaal je ook mee aan de opsluiting en het verblijf van de dader in een gevangenis of een huis van bewaring. Je spullen ben je kwijt en als de dader al schadevergoeding moet betalen betaalt hij die aan de staat. Weliswaar kun je in een civiele onrechtmatigedaadprocedure proberen je schade op de dader te verhalen, maar dat blijft een nevenprocedure. Een misdrijf wordt dus niet in de eerste plaats gezien als iets wat is gericht jegens het slachtoffer maar als iets wat is gericht jegens de maatschappij. In een staatloze maatschappij zou strafrecht worden gebaseerd op het restitutiebeginsel. Een misdrijf is een misdrijf jegens een individu, of jegens meerdere individuen, maar niet tegen de maatschappij (die geen levende entiteit is). Strafrecht is dan niet gericht op leedtoevoeging bij de dader (want dat zou wraak zijn, zoals in het huidige systeem, en dat leidt alleen maar tot meer vernietiging) maar op compensatie. De dader heeft geweld geïnitieerd tegen het slachtoffer en het slachtoffer heeft het recht zich daartegen te verdedigen. De dader, die door een private rechtbank zou worden veroordeeld, zou in een private gevangenis of een werkhuis worden opgesloten op niet veel meer dan water en brood waar hij een zeer minimaal inkomen zou verdienen (net genoeg om hem de prikkel te geven om te werken), dat hij telkens zou ontvangen na aftrek van de kosten voor zijn kost en inwoning en na aftrek van de schadevergoeding aan het slachtoffer. Eventueel zou hij gedwongen kunnen worden om te werken. Het betreft dan namelijk niet het initiëren van geweld maar het gebruik van verdedigend geweld.

4. Defensie

4.1 De huidige situatie
Staten voeren oorlog. Maar als er geen staten zijn, zouden er dan minder oorlogen gevoerd worden? Ook hier gaat het weer om prikkels. Oorlog voeren is enorm duur en het wordt dus een stuk gemakkelijker als je die kosten op anderen kunt afwentelen, op de maatschappij is. In feite zijn oorlogen conflicten tussen leiders van landen, die ze proberen te presenteren als conflicten tussen de landen als geheel. Als land A tegen land B agressie pleegt zal het voor de leider van land B niet moeilijk zijn om zijn bevolking ervan te overtuigen dat de agressie tegen het hele land gericht was.

Ook bij defensie geldt dat landen zullen proberen zoveel mogelijk uit te breiden. Het is de simpele economische wet dat mensen liever meer hebben dan minder die ertoe leidt dat landen liever een groot grondgebied hebben dan een klein en dat ze liever veel belasting heffen dan weinig. Het is ook een simpele economische wet dat mensen liever niet werken dan wel werken als ze in beide gevallen inkomsten hebben. "The disutility of labor" is de mooie Engelse term daarvoor. Plunderen is dan een mooi alternatief. Maar ook al verovert een overheid gene gebied, het is altijd prettig om je met anderen te bemoeien. Zoals Hans-Hermann Hoppe aangeeft slaagt de VS er steeds weer in om nieuwe tirannen en tirannetjes te vinden. Denk maar aan Fidel Castro, Saddam Hoessein en Osama bin Laden.

Kijk bijvoorbeeld naar de lijst van landen waar de VS sinds de Tweede Wereldoorlog militair heeft geïntervenieerd. Misschien een beetje saai om naar te luisteren maar toch wel aardig: China (1945-46), Korea (1950-53, China (1950-53), Iran (1953), Guatemala (1954), Indonesië (1958), Cuba (1959-60), Guatemala (1960), Kongo (1964), Peru (1965), Laos (1964-73), Vietnam (1961-73), Guatemala (1967-69), Cambodja (1969-70), Grenada (1983), Libanon (1983), Libië (1986), El Salvador (jaren 80), Nicaragua (jaren 80), Panama (1989), Irak (1991-1999), Bosnië (1995), Sudan (1998), Afghanistan (1998) en Joegoslavië (1999), Afghanistan (2001) en Irak (2003). Bovendien hebben ze in bijna 150 landen troepen gestationeerd. Wel grappig als je dan bedenkt dat Amerika vaak isolationistisch wordt genoemd. Ze doen genoeg, zou je zeggen.

4.2 De situatie in een staatloze samenleving
De meeste mensen vinden dus dat een overheid noodzakelijk is, maar landen onderling bestaan wel in anarchie, omdat er geen superstaat is-nog niet in elk geval. In zijn nieuwste boek pleit de filosoof Peter Singer voor een wereldregering en dat is iets wat naar mijn idee over 50 jaar al het geval zou kunnen zijn. En ook burgers van verschillende landen leven onderling in anarchie. Als er geen regering zou zijn zou het voor een individu veel lastiger zijn om de rest ervan te overtuigen dat een aanval van buitenaf een als een aanval jegens allen moest worden gezien. Bovendien zou het waarschijnlijk niet te betalen zijn.

5. Justitie

5.1 De huidige situatie
Als er iets is waarvoor mensen zeggen dat er een overheid nodig is is het wel justitie. Als dat aan de markt wordt overgelaten geldt anders ook hier het recht van de sterkste en krijgen alleen de rijken goede rechtsbijstand. En de rechters zouden niet meer onpartijdig zijn.

Ook dat is weer een vreemde vooronderstelling. Juist in het huidige systeem is er sprake van partijdigheid. De merkwaardige logica van de scheiding der machten is vooral daar merkbaar. De rechterlijke macht maakt namelijk deel uit van dezelfde overheid en wordt betaald met hetzelfde belastinggeld als de rest van de overheid en heeft daarom belang bij de instandhouding van het systeem. In het algemeen stellen rechters de overheid in het gelijk. Ja, zeggen sommige mensen dan, maar het komt ook voor dat burgers in het gelijk wordt gesteld, dus ze zijn wel onpartijdig. Maar dan denk ik 'Ja, als ik alle antwoorden van een examen van tevoren kan inzien en tijdens het examen alle antwoorden weet maak ik ook expres een paar fouten.'

5.2 De situatie in een staatloze samenleving
In een staatloze samenleving zou waarschijnlijk een systeem bestaan dat bekend staat als kritarchie. Dat is een term die in 1844 is gemunt door de Engelse auteur Robert Southy. Het bestaat uit de Griekse woorden kriteis (rechter) en archeh (principe) Dat is een systeem waarin de uitspraken van rechters het leidende principe zijn. Kritarchiën hebben geen politieke heerschappij. De rechters worden gekozen door mensen die een conflict hebben; het is in feite een privaat arbitragesysteem. En justitie ís in een staatloze samenleving ook alleen conflictbeslechting. De dader moet het slachtoffer compenseren voor het aangedane leed. Dat geldt ook voor strafrecht. Daarvoor zal op basis van het restitutiebeginsel recht worden gesproken. Bij een kritarchie heeft iedereen dezelfde rechten en er zijn dus niet zoals bij een overheid mensen die bijzondere rechten hebben. Het idee is dat de vrijheid van de een begint waar die van de ander ophoudt.

Zoals ik aan het begin zei denken mensen dat mensen elkaar de hersenen zouden inslaan. Maar private rechtssystemen hebben op verschillende momenten in de geschiedenis op verschillende plaatsen bestaan. Voorbeelden zijn IJsland in de Middeleeuwen; Ierland heeft 1.000 jaar lang geen overheid gehad; Duitsland had in de Middeleeuwen geen overheid; en bijvoorbeeld Somalië heeft geen overheid.

6. Conclusie
Als je tegen mensen zegt dat je geen overheid nodig hebt en dat vraag en aanbod vanzelf uitkomen op een optimum en zo zullen zorgen voor een verscheidenheid aan beschermingsorganisaties en arbitrageorganisaties zullen ze zeggen "Ja, da's wel érg simpel." Alsof een stelling ingewikkeld moet zijn om waar te kunnen zijn. Het enige wat je hoeft te doen om een probleem als het onderhavige op te lossen is bepaalde economische principes (zoals dat mensen liever meer hebben dan minder; dat ze voorzichtiger zijn met hun eigen eigendom dan met dat van anderen) tot hun logische conclusies doortrekken. En het heeft allemaal te maken met prikkels. Als je iemand beloont of hij zijn werk nu goed doet of niet leidt dat niet tot betere prestaties.

Veelgehoorde kritiek op het libertarisme is dat het zo hypothetisch en theoretisch is. Maar dat valt best mee. Onlangs noemde de directeur van de Edmund Burke Stichting het naïef om te denken dat de veiligheid kan worden geprivatiseerd. Maar wat vaak wordt vergeten is dat veel veiligheid al privaat ís. Denk bij een winkel aan detectiepoortjes, particuliere bewakers, vitrines met sloten, kluizen, alarmsystemen. Of aan persoonsbeveiliging, uitsmijters…allemaal privaat. Het lijkt een slag in de lucht om te zeggen dat er chaos ontstaat als de zaken die nu niet privaat worden geregeld. En als je met een logische redenering aantoont dat het wel kan werken geloven mensen het in het algemeen niet. Als je voorbeelden noemt geloven ze niet dat die kloppen. Hoeveel tegenargumenten je ook aanvoert, mensen vinden altijd weer nieuwe argumenten. Het mág gewoon niet waar zijn.

Frédéric Bastiat (1801-1850)

Ik weet niet zeker of een staatloze samenleving zou werken, maar ik vind veel van de gebruikte argumenten die ik erover lees overtuigend. Op alle bezwaren die ik ertegen heb heb ik wel een aannemelijke reactie gehoord, maar ik blijf het onderzoeken. En het lijkt me ook dat het op z'n minst de moeite van het onderzoeken waard is.

Ik eindig met een citaat van Frédéric Bastiat, naar wie ik de stichting die ik aanstaande vrijdag met de mede-bestuursleden Sander Boon en Albert Spits ga oprichten en dat aansluit bij het deel over de hobbesiaanse mythe in het begin van mijn lezing:

"De claims van deze organisatoren van de mensheid roepen een andere vraag op die ik hun vaak heb gesteld en die ze, voorzover ik weet, nooit hebben beantwoord: als de natuurlijke neigingen van de mensheid zo slecht zijn dat het niet veilig is om mensen toe te staan vrij te zijn, hoe kan het dan dat de neigingen van deze organisatoren altijd goed zijn. Behoren de wetgevers en hun gekozen vertegenwoordigers niet ook tot het menselijk ras? Of geloven zij dat zijzelf van beter materiaal zijn gemaakt dan de rest van de mensheid?"

René van Wissen

Gerelateerde links:
- Politie, Justitie en Defensie in een staatloze samenleving
- Doet u vooral aangifte