Friedrich Hayek: veelzijdig sociaal theoreticus

Door Edwin van de Haar

25 april 2006

In Nederland is de studie van het werk van Friedrich Hayek meestal beperkt tot de economie. Veelal onbekend zijn Hayek's bijdragen op andere terreinen. Dit in schril contrast tot het buitenland, waar het wemelt van de Hayek-instituten en –denktanks en er veel artikelen en boeken over zijn werk verschijnen. Overigens niet alleen in de Westerse wereld. In Latijns-Amerika, Oost-Europa en Azië wordt Hayek door velen gezien als een symbool van vrijheid en vooruitgang. In dit artikel wordt, bij wijze van nadere introductie, stilgestaan bij de vraag wie Hayek was, waar hij voor stond en welke bijdrage hij aan diverse wetenschappelijke disciplines heeft geleverd.

Levensloop
Friedrich August von Hayek werd in 1899 in Wenen geboren. Hij promoveerde daar in 1921 in de rechtswetenschap en in 1923 in politieke economie. Zijn belangrijkste leermeesters waren de liberale economen van de Oostenrijkse School, zoals Friedrich von Wieser en Carl Menger. De grootste invloed op zijn denken had Ludwig von Mises, onder andere door diens boek Socialism, Mises’ beroemde privatseminar en vervolgens de samenwerking op een economisch onderzoeksbureau. In 1931 werd Hayek hoogleraar economie aan de London School of Economics and Political Science (LSE). Volgens Lord Ralf Dahrendorf, voormalig rector en auteur van het 100-jarig jubileumboek van de LSE, was hij daar al snel één van de toonaangevende figuren. Samen met zijn collega Lionel Robbins ging hij het gevecht aan tegen de steeds invloedrijker wordende econoom Keynes. In 1950 werd hij hoogleraar in Social and Moral Sciences aan de universiteit van Chicago. Hayek keerde in 1962 terug naar Europa, waar hij tot 1968 doceerde aan de universiteit van Freiburg en vervolgens terugkeerde naar zijn vaderland, waar hij nog een aantal jaren aan de Universiteit van Salzburg verbonden was. In 1974 won hij de Nobelprijs in de economie. Hierdoor kwam hij uit de relatieve vergetelheid. Tot aan zijn dood in 1992 beleefde hij het zelfs het hoogtepunt van zijn carrière, afgemeten aan invloed en aanzien. In een persoonlijke brief schreef Margaret Thatcher aan Hayek dat zijn werk een beslissende inspiratiebron voor haar politieke handelen was. Ronald Reagan heeft meer dan eens aangegeven door Hayek beïnvloed te zijn. Hayek kreeg van de voormalige president Bush de Presidential Medal of Freedom, onder andere omdat Hayek's werk 'het politieke en het intellectuele klimaat in de wereld veranderde'.

Kenmerkend voor Hayek is dat hij zich louter niet opsloot in de ivoren toren van de academie. In 1947 richt hij de nog altijd bestaande Mont Pélèrin Society op, een besloten internationaal gezelschap van vooraanstaande klassiek liberale academici, journalisten en opinieleiders, zoals Milton Friedman, Henry Hazlitt, Wilhelm Röpke, Ronald Coase, Gary Becker en James Buchanan. Het doel is om het klassiek liberale ideaal te doen herleven en de vaak in hun eigen land geïsoleerde klassiek liberale denkers bij elkaar te brengen. Een andere manier om zijn standpunten ingang te doen vinden bij besluitvormers was zijn nauwe bemoeienis bij de oprichting van de invloedrijke Londonse denktanks Institute of Economic Affairs en Adam Smith Institute. Hayek zag namelijk in dat er meer dan alleen academisch werk nodig is om invloed uit te oefenen op politiek en beleid. Het was ook nodig om 'de slag om de ideeën’ te winnen in de publieke opinie, zoals hij het uitdrukte. Hayek leefde lang genoeg om zijn winsten in de ideeënoorlog mee te maken. De val van het communisme was door hem steeds voorspeld. The Times riep in 1978 het laatste kwart van de 20e eeuw uit tot 'the age of Hayek'.

Klassiek liberalisme
Hayek was verantwoordelijk voor wat de Britse filosoof John Gray 'de wedergeboorte van het klassiek liberalisme' noemde. Het klassiek liberalisme is, zeker in Nederland, een relatief onbekende politiek-filosofische stroming, die is overvleugeld door andere vormen van liberalisme, met name het sociaal-liberalisme. De kern van het klassiek liberalisme wordt gevormd door de sociale en politieke filosofie van de 18e-eeuwse Schotse Verlichtingsdenkers, zoals David Hume, Adam Smith en Adam Ferguson. Hayek heeft fors bijgedragen aan de verdere ontwikkeling ervan in de 20e eeuw. Vandaar dat hier een kort overzicht van de belangrijkste uitgangpunten wordt gepresenteerd.

Klassiek liberalen vinden het individu van ultieme waarde. Dat betekent dat het individu begin- en eindpunt dient te zijn van alle politieke overwegingen, zonder dat overigens de inherent sociale drang van de mens over het hoofd wordt gezien. Klassiek liberalen hechten bijvoorbeeld veel meer belang aan de sociale kerneenheid het gezin, dan sociaal liberalen. Het mensbeeld van klassiek liberalen is vooral realistisch. De mens wordt niet, zoals bijvoorbeeld bij John Stuart Mill, beschreven zoals hij zou worden nadat hij ‘de juiste’ ontwikkeling heeft doorgemaakt. De mens is maar beperkt rationeel, hij maakt voortdurend fouten en verkeerde inschattingen over toekomstige ontwikkelingen. De mens is volgens klassiek liberalen niet 'voorbestemd' tot een bepaald lot. Hij is een sterk en flexibel wezen, in staat om de diverse mogelijkheden en kansen in het leven te benutten. Naast de invloeden van onder andere opvoeding en sociale gewoonte, is de mens uiteindelijk een ‘slave of the passions’ zoals Hume het uitdrukte in zijn Treatise of Human Nature.

Het woekeren met de talenten is volgens klassiek liberalen alleen mogelijk als het individu zoveel mogelijk vrij wordt gelaten om het leven naar eigen inzicht in te richten. Voldoende ruimte voor individuele creativiteit resulteert in maatschappelijke innovatie en ontwikkeling. Het negatieve vrijheidsbegrip, de afwezigheid van dwang, is van groot belang in een klassiek liberale maatschappij. Zolang iemand binnen de grenzen van de wet blijft is hij vrij 'to pursue his own interest in his own way', zoals Adam Smith het uitdrukte. Het gaat hierbij niet om plat egoïsme, zoals critici graag stellen. Wel om mensen de ruimte geven hun 'welbegrepen eigenbelang' na te jagen. Dit is volgens klassiek liberalen het belangrijkste motiveringsprincipe van het individu, dat ook zorgt voor onbedoelde, maar positieve, neveneffecten voor de samenleving als geheel (Smith's 'onzichtbare hand-mechanisme'). De grens ligt daar waar een ander wordt gehinderd in de uitoefening van zijn of haar vrijheid, ofwel het schadebeginsel.

Klassiek liberalen hebben een sterk wantrouwen ten opzichte van de staat, want de staat is de grootste bedreiging gebleken van de individuele vrijheid. Maar dat betekent niet dat klassiek liberalen de staat willen decimeren tot een 'nachtwakersstaat'. Een gelimiteerde staat is nuttig en noodzakelijk, met name om lijf en eigendomsrechten te beschermen, mededinging te waarborgen en te voorzien in een beperkt aantal publieke goederen (waaronder zeker ook een klein sociaal vangnet).Verder is de rol van de staat beperkt bij het tot stand brengen van maatschappelijke orde. Grand designs, economische planning en gecentraliseerd bestuur falen, omdat de menselijke ratio eenvoudigweg niet de daarvoor benodigde informatie kan verwerken. Ook het vermogen van de knapste breinen kent grote beperkingen.

Hayek’s academische verscheidenheid
Hayek ontwikkelt zich van econoom naar sociaal theoreticus, die op diverse academische terreinen invloedrijk is. In zijn LSE Hayek Memorial Lecture verklaart Peter Boettke, hoogleraar aan George Mason University, Hayek’s politiek-filosofische positie als voortkomend uit zijn economisch werk. Bij zijn zoektocht naar verklaringen van het economische systeem stuit Hayek op disciplinaire afbakeningen, die hij met plezier slecht. Hij is in het bijzonder geïnteresseerd in het verband tussen economie en kennis, alsmede de invloed van maatschappelijke instituties op economische activiteit. Het prijsmechanisme in het marktsysteem vervult een centrale coördinerende rol bij het bij elkaar brengen van vraag en aanbod, van wensen van mensen. Het individuele marktgedrag van mensen zorgt op abstract niveau voor spontane (economische) orde. In de woorden van Adam Ferguson: ‘the unintended result of human action, not of human design’.

Veel van Hayek’s economisch werk concentreert zich vervolgens op de oorzaken van marktfalen. Daarbij ontwikkelt hij zich tot politiek-filosoof, psycholoog en rechtstheoreticus. Rode draad in zijn werk is de strijd tegen het ‘sociaal constructivisme’. Dit is de idee dat sociale orde ‘gemaakt’ kan of dient te worden, door economische planning en de centralisatie van macht. Hayek is ervan overtuigd dat het vermogen van de menselijke ratio voor het verwerken van de benodigde informatie te beperkt is. De mogelijkheden van het gebruik van natuurwetenschappelijke methodes in de sociale wetenschappen, door hem ‘scientism’ genoemd, berust dan ook op een misverstand. De studie van mensen verschilt wezenlijk van die van objecten. Mensen handelen niet per se rationeel, zo betoogt hij onder meer in The Counter Revoltion of Science: Studies in the Abuse of Reason en in zijn psychologisch werk The Sensory Order: An Inquiry into the Foundations of Theoretical Psychology gaat hij in op werking van de menselijke geest.

Doordat de staat, schijnbaar ongemerkt, steeds meer greep krijgt op de sociale en economische ontwikkelingen, neemt het individuele vermogen tot het nemen van verantwoordelijkheid voor het eigen leven af.

In de politieke theorie richt zijn werk zich tegen inmenging door de staat in het leven van de individu, door hem het proces van collectivisering genoemd. The Road to Serfdom, zijn internationale bestseller uit 1944, is opgedragen aan 'de socialisten van alle partijen'. Dit eerste politieke boek van Hayek bevat een waarschuwing tegen de toenemende invloed van het socialistische denken. Hij stelt dat het nazisme geen reactie op het socialisme is, maar het natuurlijk gevolg ervan. De grote invloed van de staat in de economie vloeit als het ware vanzelf over naar andere aspecten van het dagelijks leven. Uiteindelijk leidt dit tot slavernij en onderdrukking van de individu. Hayek's punt is dat er geen totalitair regime aan een dergelijk proces ten grondslag hoeft te liggen. Zijn waarschuwing is vooral tot de Westerse samenlevingen gericht. Doordat de staat, schijnbaar ongemerkt, steeds meer greep krijgt op de sociale en economische ontwikkelingen, neemt het individuele vermogen tot het nemen van verantwoordelijkheid voor het eigen leven af. Mijns inziens is dat een actuele boodschap in het huidige Europa, waarin er sprake lijkt van een algemene onwil bijvoorbeeld de verzorgingsstaat te saneren.

Deze punten worden door Hayek uitgewerkt in The Constitution of Liberty en het drieluik Law, Legislation and Liberty, waarin ook veel rechtstheoretische aspecten aan bod komen. Hij toont zich een voorstander van het gewoonterecht, omdat hij meende dat daarin de wijsheid van de generaties beter tot uiting komt. Hij verwerpt de enorme toevloed van formele wetten en andere uitingen van rechtspositivisme. De staat is niet de enige bron van recht, integendeel. De staat is er vooral om de individuele natuurrechten te waarborgen, die aan het instellen van de staat vooraf gaan. Maatschappelijke orde is spontane orde. Veranderingen hierin gaan via de weg van de geleidelijkheid. Hayek was hierbij sterk beïnvloed door zijn vriend Popper en diens ‘piecemeal engineering’. Het gaat mis, volgens Hayek, zodra de staat zich opwerpt om moeilijk definieerbare grootheden als ‘sociale rechtvaardigheid’ te bewerkstelligen. Achter dergelijke concepten gaan veelal de specifieke belangen van een bepaalde groep schuil, die worden gerealiseerd ten koste van het algemeen belang en de 'silent majority'.

Zijn gehele oeuvre wordt als het ware samengevat in zijn laatste boek, dat hij op 89-jarige leeftijd publiceerde onder de titel The Fatal Conceit. The errors of Socialism. Over de oorsprong van dit werk is een controverse ontstaan, omdat veel academici menen dat het uiteindelijk veel meer het werk is van redacteur William Bartley III, dan van de toen al ernstig zieke Hayek zelf. Hoe dat ook zij, het boek biedt een goede overzicht van het indrukwekkende oeuvre van deze veelzijdige sociaal theoreticus. Nederlandse academici beseffen niet goed wat ze missen, door de studie van Hayek alleen aan economen over te laten!

Edwin van de Haar

De auteur schrijft momenteel als buiten-promovendus, verbonden aan de universiteit Maastricht, een proefschrift over het klassieke liberalisme.

Dit artikel verscheen eerder in het blad Kunst & Wetenschap, winter 2005/2006.