De geschiedenis van het liberalisme

Door Edwin van de Haar

15 augustus 2005

Politieke ideeën ontstaan niet in een vacuüm, maar zijn het gevolg van reflectie op maatschappelijke omstandigheden. Er zijn verschillende denkers die een doorslaggevende rol hebben gespeeld in de ontwikkeling van het liberalisme. Op hun inzichten wordt steeds teruggegrepen, soms nog eeuwen later. Dat is mogelijk, omdat het vooral om de (abstracte) beginselen van het liberalisme gaat die boven de politieke waan van de dag uitstijgen.

Ontwikkeling van het liberalisme
Hoewel sommige elementen van de liberale ideeën terug te voeren zijn op antieke Griekse en Romeinse denkers en hel werk van schrijvers als Spinoza en Erasmus, beleefde het liberalisme als politieke theorie zijn eerste bloeiperiode in de 17e en vooral de 18e eeuw.

Het liberalisme ontstond als reactie op misstanden in Engeland, begin 17e eeuw, waar de koning zijn onderdanen onderdrukte. John Lilburne was één van de eerste en meest vasthoudende schrijvers van pamfletten waarin de waarde van individuele rechten werd benadrukt. Samen met zijn medestanders, bekend onder de naam Levellers, beïnvloedde hij bijvoorbeeld John Locke. Locke wordt vooral door zijn latere werk gezien als liberaal denker. Zijn belangrijkste, voor die tijd radicale, inzicht was dat een regering moreel verplicht is voor haar onderdanen te zorgen, middels de bescherming van hun leven, vrijheid en eigendom. Locke vond dat de macht van de regering moest worden beperkt, onder andere door invoering van een rechtsstaat, Deze ideeën waren zo radicaal dat zijn boeken alleen in Holland (waar de persvrijheid toen groot was) konden worden uitgegeven. Locke zelf durfde pas in zijn testament toe te geven dat hij de auteur was.

Waar komt het woord liberalisme vandaan? Hoewel Locke, maar vooral Adam Smith en David Hume, als grondleggers van het liberalisme kunnen worden gezien, hebben zij nooit het woord 'liberaal' gebruikt. Dat werd namelijk voor het eerst aan het begin van de 19e eeuw in het Spaanse parlement gebruikt, de Cortes. De Liberales, de vertegenwoordigers van de burgerij, namen het op tegen de Serviles, de traditionele koningsgezinde partij.

De lijn van Locke werd doorgetrokken en verbreed met name door David Hume, Adam Smith en andere schrijvers van de 18e-eeuwse Schotse Verlichting, de eerste bloeiperiode van het liberalisme. Tijdens de Schotse Verlichting werd enorme vooruitgang geboekt op vele terreinen, zoals wetenschap, cultuur literatuur en (moraal)filosofie. Onder invloed van Adam Smith kwam de economie tot bloei. De invloed van de Schotse Verlichting strekte zich uit tot de oprichters van de Verenigde Staten van Amerika, de Franse Revolutie en vele liberale denkers op het Europese continent.

In het begin van de 19e eeuw werd de liberale lijn doorgezet hoewel de grootste bloeiperiode voorbij was. Een belangrijk punt was de verdere uitwerking van de economische politiek, zoals het invoeren van vrijhandel. Prominente Engelse voorbeelden zijn de schrijvers van de Manchester School, zoals David Ricardo, Richard Cobden en John Bright. In Frankrijk betrof het onder andere Benjamin Constant, Jean-Baptiste Say en Frederique Bastiat.

In het midden van de 19 eeuw kwam het oorspronkelijke liberalisme onder druk te staan. De maatschappelijke omstandigheden veranderen, vooral door de Industriële Revolutie, die samen ging met de groei van de steden. Onder meer als reactie hierop ontstonden concurrerende ideologieën, zoals het socialisme en het marxisme. Maar de liberale ideeën waren volgroeid genoeg om de tegenkrachten van repliek te dienen, zoals is terug te zien in de boeken van Alexis de Tocqueville en delen van het werk van John Stuart Mill en Lord Acton. Tegelijkertijd ontstond de belangrijkste variant op het oorspronkelijke liberale gedachtegoed, het ontplooiingsliberalisme, dat als het ware meeboog met de tijdsgeest, door een andere kijk op de mens te otwikkelen en meer plek inruimde voor beleid van de overheid.

Vanaf het einde van de 19e eeuw zien we de opkomst van de Oostenrijkse School in de economie, die de klassieke liberale lijn doorzet. Bijvoorbeeld in het werk van Carl Menger en Ludwig von Mises. Nobelprijswinnaar Friedrich von Hayek (1899-1992) behoorde ook tot de Oostenrijkse School, ook al heeft hij delen van zijn leven in London en Chicago gedoceerd. Hayek geldt als één van de allerbelangrijkste 20e-eeuwse liberalen, die zijn hele leven tegen het socialisme heeft gestreden. Zijn invloed is tot op de dag van vandaag groot. In de Verenigde Staten zijn schrijvers als Milton Friedman, Murray Rothbard en James Buchanan bekende klassieke liberalen. Na de Tweede Wereldoorlog is het klassieke liberale gedachtegoed steeds verder over de wereld verspreid, bijvoorbeeld richting Azië en Latijns Amerika.

Liberalisme in Nederland
De Nederlandse bijdrage aan de internationale ontwikkeling van het liberalisme is ronduit bescheiden. Na Spinoza en Erasmus is de Rotterdamse huisarts Bernard Mandeville eigenlijk de enige denker geweest die grote invloed op de ontwikkeling van het liberale gedachtegoed heeft gehad, middels zijn Fabel van de Bijen (1714). Hierin beschrijft hij onder andere het proces van de onbedoelde, maar positieve maatschappelijke gevolgen van individueel gedrag, waarmee hij Adam Smith beïnvloedde.

Edwin van de Haar

Deze tekst verscheen eerder in een uitgave van Actuele onderwerpen (nr 2795) over het liberalisme.